Interseks është heshtja që duhet ta thyejmë

Nga viti 2018 deri në tetor të 2024-ës, sipas të dhënave zyrtare, në Kosovë janë lindur shtatë bebe interseks. Globalisht, rreth 1 në 2.000 persona linden me karakteristika fizike që nuk përputhen me përkufizimin tipik të trupave mashkullor e femëror. Fëmijët interseks dhe prindërit e tyre në Kosovë janë pa mbështetje të mirëfilltë dhe informimi i gjithmbarshëm i shoqërisë lidhur me ta është tejet i mangët. Lidhur me ta dëgjojmë rrallë e dimë pak, andaj heshtja që i mbulon ata duhet të thyhet.
Pjesa dërmuese e njerëzve kur që janë bërë prindër janë ballafaquar me pyetjen “vajzë apo djalë?” nga shoqëria. Pyetja ka të bëjë me seksin — se a është bebja mashkull apo femër. Por, një këndvështrim i tillë nënkupton që të gjithë fëmijët lindin të njëjtë. Në këtë kornizë të gabuar patriarkale fëmijët interseks dhe prindërit e tyre nuk ekzistojnë — fshihen e zhduken prej diskutimit publik dhe fushëpamjes së shoqërisë.

Në orën 10 të mbrëmjes, mjekët e thirrën në telefon Visar Bajramin për t’i treguar se u bë baba. Pasi nxitoi për në spitalin publik në Prishtinë, mjekët e çuan te fëmija i tij interseks. “Thanë: Qeky që ka lindë, qeky fmi… Nuk e dimë hala për gjininë”, tregon Bajrami.

Ajo që ia treguan mjekët prindit Visar Bajrami ka të bëjë me seksin e fëmijës e jo me gjininë. Personat interseks linden me karakteristika seksuale (organe riprodhuese, veçori hormonale ose gjenetike) të cilat nuk përputhen me përkufizimin tipik të trupave mashkullorë dhe femërorë.

Çudinë dhe emocionet pas lindjes së fëmijës së tij ia shtuan mjekët që, sipas Bajramit, i thanë se që prej vitit 2007 nuk kanë parë foshnjë të tillë. Edhe po t’i kishin thënë mjekët se një foshnjë interseks nuk e kanë parë që nga viti 2017, e jo më 2007, do të ishte e pasaktë. Në bazë të përgjigjes së Shërbimit Spitalor Klinik Universitar (SHSKUK) për Dylberizm, nga viti 2018 në Neonatologji janë lindur shtatë fëmijë interseks. Një më 2018, tre më 2019, dy më 2021 dhe një më 2023. 

Për Visar Bajramin kontakti me institucionet shëndetësore vazhdoi edhe në ditët në vijim. Ai tregon se nga testi gjenetik doli se fëmija i tij kishte kromozome XX që zakonisht lidhen me seksin femëror. Pasi ai e mori këtë rezultat, fëmija i tij u regjistrua si femër në certifikatë të lindjes. Pritja e rezultateve nga testimi i mostrës së dërguar jashtë vendit me ndihmën e Ministrisë së Shëndetësisë ishte e gjatë.

“Kam pritë n’spital. Afër dy muj ka nejtë beba aty, dy muj a ma shumë. Tani e pash që e morëm rezultatin edhe thanë që ky fëmijë është interseks… Nuk osht’ e lehtë për asnjë prind”, thotë ai.

Nga Neonatologjia (klinika për të porsalindurit) ai tregon se mjekët e referuan te Endokrinologjia (klinika që merret me hormonet) në QKUK. Një endokrinolog i përshkroi barna për vajzën e tij. Ai thotë se që nga muaji i dytë i lindjes së vajzës së tij, ai i jep vazhdimisht tri barna me rekomandim të mjekut të QKUK-së si terapi hormonale.

Ia kanë bo atë analizën dhe me qato barna më kanë thënë që nji parë hormone, qysh me thonë, duhët mi djegë apo mos me kanë në funksion dyja (edhe hormonet mashkullore e edhe ato femërore)”, tregon babai i fëmijës interseks.

Sipas Bajramit, mjekët nuk i kanë thënë që është rrezik për jetë që vajza e tij të jetojë pa iu nënshtruar ndërhyrjeve kirurgjike. Bajrami thotë se e ka bërë një përpjekje për ta çuar beben e tij jashtë vendit për ta bërë një operacion kirurgjik që e përafron edhe më tej dukjen e saj me atë të një bebeje femër.

“Gjermania m’ka refuzu si azilant. Deri n’18 vjet nuk bohët operacioni se nuk e di çka thojshin”, thotë Bajrami.

Kosova nuk ia mbulon barnat prindit të fëmijës interseks, as analizat që i bën në baza mujore e as nuk ia siguron informimin e duhur se si ai mund ta rrisë një fëmijë interseks brenda vendit. Bajrami, megjithëse ka komunikuar me prindër të tjerë, nuk ka folur me ndonjë prind kosovar që po e rrit fëmijën e tij interseks pa ndërhyrje kirurgjike.

Operacionet kirurgjike dhe terapitë te fëmijët e shëndetshëm interseks janë ndër problemet madhore me të cilat përballen globalisht personat interseks në moshë të hershme. Sipas Komisionerit të Lartë të OKB-së për të Drejtat e Njeriut (OHCHR), fëmijët interseks përballen me ndërhyrje kirurgjike apo procedura të tjera mjekësore me qëllim që ata t’i përshtaten binarit të seksit (femër/mashkull).

OHCHR-ja, e cila iu bën thirrje shteteve që t’i shmangin operacionet kirurgjike dhe terapitë e panevojshme te fëmijët interseks, vlerëson se personat që i janë nënshtruar këtyre operacioneve përjetojnë ndjenjë turpi, si dhe vuajtje fizike dhe psikologjike. Ndërhyrja mjekësore, sipas OHCHR-së, duhet të bëhet vetëm kur rrezikohet shëndeti i personit interseks. Ky trup ndërkombëtar na kujton që liria nga tortura dhe liria nga keqtrajtimi janë të drejta bazike të njeriut dhe se procedurat e këtilla mjekësore janë ndërhyrje edhe në integritetin trupor të personave interseks.

Operacionet kirurgjike te fëmijët interseks nuk kryhen në Kosovë sipas prindit Visar Bajrami. E shefi i Neonatologjisë në QKUK, Luan Morina, në përgjigjet e dhëna për Dylberizm thotë se “asnjë fëmijë nuk është referuar për ndonjë ndërhyrje operative” nga klinika, por se referohen te pediatri endokrinolog për kontrolle të mëtejshme.

Në pyetjen se a kanë apo jo ndonjë politikë në fuqi që i parandalon operacionet pa miratimin e prindërve dhe personave interseks, SHSKUK-ja, Ministrinë e Shëndetësisë dhe Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike nuk dhanë përgjigje. Megjithatë, Morina pohon që prindërve të fëmijëve interseks në Neonatologji u ofrojnë transparencë të plotë.

“Sa i përket informimit, Klinika e Neonatologjisë qysh në momentin e pranimit të foshnjës në njësinë intensive, në çdo hap i siguron edhe prindërit informim të drejtë dhe i lejon qasje që edhe ta shohë foshnjën, të informohen për gjendjen e foshnjës e edhe për çdo hap tjetër më tutje”, thotë Morina.

Pa protokoll mjekësor për personat interseks 

Ministria e Shëndetësisë ka thënë në një përgjigje me shkrim se nuk kanë protokoll mjekësor të miratuar për personat interseks, ndërsa Instituti Kombëtar i Shëndetësisë Publike është përgjigjur se në rast kur nuk ka protokoll, vlejnë protokollet ndërkombëtare.

“Në shërbimet ku nuk ka protokolle vendore (të miratuara), përdoren protokollet e OBSH-së dhe organizatave relevante në fushën e shëndetësisë”, shkruhet në përgjigjen e zëdhënësit të IKSHPK-së, Faik Hoti.

Nga ana tjetër, Ushtruesi i detyrës së drejtorit të Neonatologjisë, Luan Morina, tregon se në Shërbimin Spitalor Klinik Universitar të Kosovës nuk kanë protokoll të miratuar për fëmijët interseks.

“Nuk kemi protokolle të miratuara ende, por këto raste gjithmonë përpunohen dhe konsultohet mjeku i fushës — në këtë rast pediatri endokrinolog”, thotë Morina.

Prindërit nuk kanë rrjet të përbashkët

Visar Bajrami ra në kontakt me prindër të tjerë pasi dha intervista për media. Ata e kontaktuan në rrjete sociale. Pavarësisht ndihmës që e kërkon dhe e merr vazhdimisht prej prindërve të tjerë të fëmijëve interseks, ai tregon se nuk ka një hapësirë të përbashkët të takimeve apo bisedave, por komunikim individual me ta. Bajrami shpreh besim se një grup nëpër rrjete sociale do t’u ndihmonte prindërve të personave interseks.

“Po besoj që po se duhët me i nimu njonitjetrit. Me ja ditë hallin njonitjetrit edhe mi ndihmu njonitjetrit”, shprehet Bajrami.

Në këtë mjedis social dhe pa udhëzime të qarta e mbështetje të shtetit, personat interseks dhe prindërit e tyre shtyhen në margjina dhe izolohen në heshtje.

Prindërit duhet të kenë qasje në shërbime psikologjike e edhe shërbime sociale cilësore, thotë Kristian Rangjelloviq, drejtori i organizatës XY Spectrum në Serbi. Rangjelloviq i cili drejton një prej organizatave të vetme në rajon që i dedikohet personave interseks, vlerëson se grupet e komunikimit mes prindërve të fëmijëve interseks u ofrojnë atyre hapësira të mira sociale, por edhe mundësi fuqizimi.

“Grupet e prindërve të fëmijëve janë hapësirë e mirë dhe e sigurtë për ndarjen e përvojave. Janë vend ku ata mund të marrin më shumë informata, por mund të jetë edhe pikënisje e mirë që të dëgjohet zëri i tyre”, thotë Rangjelloviq. Ai shprehet po ashtu se është e domosdoshme që të gjithë e sidomos prindërit të kenë qasje në informata të shtypura dhe të publikuara në hapësirë digjitale nga ana e institucioneve.  

Rreth 1.7 përqind e njerëzve në botë vlerësohet se janë interseks. Komisionieri i Lartë i OKB-së për të Drejtat e Njeriut (OHCHR) ka konstatuar se rreziqet me të cilat përballen personat interseks janë të mëdha, prej vrasjes së tyre si foshnja, te intervenimet mjekësore të padëshiruara, te diskriminimi në arsim e punësim e deri te mungesa e njohjes ligjore dhe qasjes në shërbime shëndetësore.

Heshtja për fëmijët interseks dhe prindërit e tyre duhet të thyhet. Shumëkund e kemi parë shkurtesën LGBTIQ+ apo LGBTI. Shkronja “I” është vetëm një shkronjë e alfabetit pa kuptim për shoqërinë dhe shtetin, nëse nuk bëjmë përpjekje për ta thyer heshtjen dhe për ta zëvendësuar atë me artikulim të problemeve dhe me informim të drejtë dhe të plotë.

Shënim shtesë: Në këtë vegëz mund ta lexoni manualin “Si t’i mbështesni fëmijët tuaj interseks”, e përgatitur nga Shoqata Evropiane e Prindërve (EPA), Organizata Ndërkombëtare Intersex në Europë (OII Europe), Organizata Ndërkombëtare e të rinjëve LGBTI (IGLYO) dhe e përkthyer nga Shërbimi Ligjor Falas Tiranë (TLAS).